 |
|
 |
الْحَـلاَلُ وَالْحَـرَامُ فِي الإِسْـلاَمِ
SO HALÂL AGO SO HARÂM SII KO ISLÂM
Pindiyorobasaan i
ALIM, HASSANOR BIN MAKA ALAPA
Pinto a Paganay
( CHAPTER I )So Manga Onayan O Islām Sii Ko Btad O Halāl Ago So Harām
Miaadn so btad o Halāl ago so Harām a lagid o salakaw ron a pd ko manga btad a so miadadag on so manga taw a jāhiliyyah sa kadadag a mawatan, ago miasagala siran sii ko btad iyan sa kasagala a mala, sa miahalal iran so harām a marata na miaharam iran so halāl a mapia, sa lagid anan so salakaw kiran a pd ko manga taw a adn a agama iran a phoon sa langit (ahl al kitāb) ago so manga taw a pzimba sa agama a kna o ba initoron a phoon sa langit (wathanī).
Miaadn ankanan a kadadag a mititindg iyan so kiapakasilay ago so kiazoramig sa katampar sa kawanan, ago sa katampar sa diwang.
Sii sa katampar sa kawanan na miaadn so agama a Barhamah sii sa India a matgas, ago so agama a Masīhiyyah a somosopak, ago so salakaw kiran a pd ko manga agama a makatitindg sii ko kaphringasaa ko lawas, ago so kap’harama ko manga soti a pd sa pagpr, ago so parahiasan o Allāh [s.w.t] a so inipananding iyan ko manga oripn iyan. Sabnar a inisampay so kiaprongorongot o agama a Masīhiyyah ko piphaporoan o kiasanka iyan sii ko manga masa a lmbak (1100-1500 C.E.) sa inisampay so kiaharama ko manga pipia sii ko sindadan iyan, sii sankai a manga pandita a tonganay siran a madakl, taman sa bialoy o sabaad kiran a so kaonabi ko dowa a ski na dosa, ago so kasold ko papaygoay a lankap na btad a khasabapan sa marata.
Sii pman sa katampar sa diwang na miaadn so agama a Mazdak a miapayag sa Fāris (persia) a pphananawag ko kapamakay a mamamantk (al Ibāhiyyah al Mutlaqah) sa biokaan iyan sa porot so manosiya ka an iyan makowa so langowan taman, ago an iyan mapamakay so langowan a nganin, sa taman ko maratabat, ago so sosotin ko waraan sii ko manosiya.
- Aya Pakaasal Sii Ko Manga Nganin (Shayi) Na So Kapapakay (Al Ibahah)
- So Ka Halāl Ago So Ka Harām Na Kabnar O Allāh A Tolabos
- So Ka Harama Ko Halāl Ago So Ka Halala Ko Harām Na Bolayoka O Kipanakoton ko Allah (Shirk)
- So Kapkhaharam O Shayi’ Na Phagonotan Iyan So Marata’ Ago So Kabinasa
- Zisii Ko Halāl So Phakaampl Ko Harām
- So Phakatonay Sa Harām Na Harām
- So Kapagakal Ko Harām Na Harām
- So Niyat A Mapiya Na Di Niyan Maphakapiya So Harām
- So Karndinga (Kapananggilai) Ko Shubuhāt Sa Kalk Ko Kitaloga On
- So Harām Na Harām Ko Kalang-kapan
- So Kaaadn O Kabinasa (Morala) Na Khapakay Niyan So Isasapar
Miaadn so pagtaw a Arab sii ko masa a jāhiliyyah, a ibarat a mapayag ko kiabinasa o timbangan ko kap’halal, go so kap’haram sii ko manga shayi’ go so manga galbk, sa piakay ran so kainom sa pakabrg, go so kakan sa Ribā, go so kabinasaa ko manga babay, sa aya lawan sankanan na mataan a so manga shaytān ko manosiya ago so jinn na inisogo iran sankanan a manga taw so kapmbonoa ko manga wata iran, sa inonotan iran, sa datar o kiatharoa on o Allāh [s.w.t] a: Go lagid oto a phiphandaraan ko kadaklan ko manga mushrik so kapmbonoa ko manga wata iran o manga sakotowa iran ka an siran mabinasa ago an siran kakmboti ko agama iran (sūrah al An’âm 137).
Sabnar a inokitan ankai a manga sakotowa a pd ko pzimba sa barahala ago so makalalagid kiran, so manga okit a madakl ko gii kapharasi sankai a kapamono’, sa pd on so; rnding ko kamrmr (kapobri) odi’ na kalk ko katalandiyang igira aya inimbawata na babay, odi’ na pantag sa korban ko manga katohanan iran sabap sa kapzombalia ko manga wata a mama.
Aya piakammsa na mataan a giankai a piakay ran so kapmbonoa ko manga wata iran sa kasombali odi’ na kalbng sa oyagoyag, na hiaram iran sa ginawa iran so kadaklan ko manga pipia a soti a pd sa pangomaan a ibabasok ago manga pangangayamn, sa bialoy ran anan a pd ko manga kokoman a agama, sa inibangnsa iran ko Allāh [s.w.t] ko kokoman ago so agama, sa simbag siran o Allāh [s.w.t] sii sankai a manga tmpo iran ko kiatharoa niyan sa: Go pitharo iran a giai na pangangayamn ago pangomaan a marrnding a da a phakakan on a rowar ko kabaya ami (sii ko pamikiran iran) go so manga pangangayamn a hiaram so manga likod iyan, go so manga pangangayamn a di ran pagalowin so ingaran o Allāh sii rkaniyan sa tmpo sii rkaniyan (a Allāh) sa imbalas kiran so initmpo iran (Sūrah al An’âm 138 ).
Sabnar a piayag o Qur’ān so kadadadag ankai a piamakay ran so patot a haramn, ago hiaram iran so patot a halaln, sa pitharoo Allāh [s.w.t] a: Sabnar a mialapis so siran oto a biono iran so manga wata iran sa kada a plng ago hiaram iran so nganin a inipagpr kiran o Allāh sa tmpo ko Allāh, sabnar a miadadag siran na da siran maadn a khikatotoro ( al An’âm 140 ).
Miakaoma so Islām na miaoma niyan ankanan a kiadadag ago kiapakasilay sii ko btad o kap’halal ago so kap’haram, na aya pagampaganay a siowa iyan na so kaompiai sankai a katampar a piakalklk sii ko kitab sa inibtad iyan so sagorompong a pd sa manga onayan a kitab (Qawāid Tashrī’iyyah) a bialoy niyan a panagayanan a ron makatitindg so btad o kap’halal ago so kap’haram, sa piakandod iyan so btad ko pakaasal iyan, na piakatindg iyan so timbangan a maontol, sa misabap san na miaadn so pagtaw a Islām a matatago ko pagltan o miangada-dadag ago so miamakasilay sa kawanan ago sa diwang, sa miabaloy siran a pagtaw a lmbak a maontol (al Wāsatiyyah) sa lagid o kiniropaan on o Allāh [s.w.t] a bialoy niyan ankai a Ummah a mapia ago tindos ko langowan a Ummah a miakambowat ko manga taw.
Aya Pakaasal Sii Ko Manga Nganin (Shayi) Na So Kapapakay (Al Ibahah)
Aya pagampaganay a onayan a tiankd o Islām na so aya pakaasal ko langowan a inadn o Allāh a pd sa manga shayi’ ago manga gona na skaniyan so kapapakay (al-ibāhah) ago so kahahalal, sa daa harām inonta bo’ ko miakambowat so titayan a bathk a phoon ko Allāh ago so Sogo’ iyan sa kahaharam iyan, sa amay ka da’ a titayan a bathk sii ko kapakanggogonanao niyan ko harām, na miatatap so btad ko pakaasal iyan a so kapapakay.
Sabnar a kinowa a dalil o manga Ulama ko Islām sii ko mataan a aya pakaasal ko manga shayi’ ago so manga gona na so kapapakay, so manga āyat sa Qur’ān a mapayag ka lagid o katharo o Allāh [s.w.t] a: Skaniyan so inadn iyan a rk iyo so nganin a madadalm ko lopa langon (al Baqarah 28), go so katharo iyan a: Go inipananding iyan rkano so madadalm ko manga langit ago so madadalm ko lopa langon (al Jāthiyah 13,) go so katharo o Allāh [s.w.t] a: Ba niyo da mailay a mataan a so Allāh na inipananding iyan rkano so nganin a madadalm ko manga langit ago so madadalm ko lopa na go inibgay niyan rkano so manga limo iyan a mapayag ago masoln (Luqmān 20).
Da maadn so Allāh [s.w.t] o ba niyan adna ankai a manga shayi’ ago inipananding iyan ko manosiya, oriyan iyan na haramn iyan on ko kinipangalimoon iyan on.
Mataan a hiaram so sagintas sankai a manga limo sabap ko ongangn o Allāh a alowin tano sa oriyan.
Phoon sii na miakasimpit so goliling o manga harām sii ko kitab o Islām, na aya miakaolad na so goliling o halāl, sabap sa so manga titayan (nass) a mapayag a miakaoma sa kiaharama niyan ko manga shayi’ na tanto a maito, na so langowan a btad a daa ba on miakaoma a titayan a mapayag ko kiaharam iyan na skaniyan na tatap ko pakaasal a kapapakay, ago sii ko goliling o rila’ o Allāh [s.w.t].
Sii sankanan na miakambowat so Hadīth a: So hialal o Allāh ko kitab iyan na halāl, na so hiaram iyan na harām, na so da niyan aloya na skaniyan na rila’, na tarimaa niyo ko Allāh so rila’ iyan, ka mataan a so Allāh na da maadn a ba niyan kalilipati so nganin oriyan iyan na biatiya iyan so katharoo Allāh [s.w.t] a: Go da maadn so Kadnan ka a makalilipat (Maryam 64).
Go pitharoo Rasūl [s.a.w] a: Mataan a so Allāh, na mialiogat sa manga paliogat na oba niyo dadasa (ilanga) go tomiaman sa manga tamana na oba niyo lawanga, go homiaram sa manga shayi’ na oba niyo kholokhogn, go tomiarg sa manga shayi’ sa limo iyan rkano sa da niyan kalipati na oba niyo pangokaya (pianothol i ad Dār Qutnī).
Phakisabotan akn sii a so pakaasal a so kapapakay na kna’ o ba sii bo’ ko manga shayi’ ago so adn a manga lawas iyan, ogaid na mararankom iyan pn so manga galbk ago so manga giragiray a kna’ o ba pd ko manga btad a simba, a so aya ipmbtho tano ron na manga adat ago kandodolona (muâmalāt) na aya pakaasal iyan na so di niyan kahaharam inonta bo’ ko inaloy ron o kitab sa mapayag, pitharoo Allāh [s.w.t] a: Go sabnar a pizakntal rkano so nganin a hiaram rkano (al An’ âm 119).
So pman so manga simba na mataan a pd anan ko agama a mapapalihara a so di khakowa inonta bo’ o ba nggolalan sa Wahī, a so miakambowat on so hadīth a pitharo iyan a: Sa taw a mbabago ko sogoan ami sa di ron pd na skaniyan na di tharimaan.
Aya sabap anan na kagia so kamataani ko agama na mapapayag ko dowa a maoolawla; sii ko daa zimbaan a rowar ko Allāh, ago aya izimba on na so okit a piayag iyan, na sa taw a mbabago sa simba a phoon sa ginawa niyan na skaniyan na kadadag a pagndod rkaniyan, ka kagia so Allāh na skaniyan i khirk ko kabnar ko kapagadna niyan ko manga simba a so aya on iphakarani.
Na so pman so manga adat ago so giikandodolona na kna’ o ba so Allāh [s.w.t] i mimbaal on ka so manosiya na skaniyan i pthindg sankanan a galbk, na so Allāh [s.w.t] na skaniyan i pthanor sankanan a giragiray o manosiya, sa pthankdn iyan so mapia on, ago ipzapar iyan so marata on.
Pitharoo Shaykh al Islām a so Ibn Taymiyyah a: Mataan a so giragiray o manosiya a pd sa manga katharo’ ago manga galbk na dowa soson; manga simba a ipagompia niyan ko agama niyan, ago manga adat a di niyan mipndaraynon ko doniya iyan, na sii ko kabatiyaa ko manga pakaasal o Sharī’âh, na khatokawan tano a mataan a so manga simba a so inipaliogat skaniyan o Allāh [s.w.t] na di khatankd so kinisogoon on o di makanggolalan ko kitab.
So pman so manga adat na skaniyan so kialayaman o manga taw sii ko doniya iran a so di ran mipndaraynon, na aya pakaasal iyan na so di ron kisasaparn, sa da a khisapar on a rowar ko inisapar on o Allāh [s.w.t], sabap sa so kasogo’ (amr) ago so kasapar (nahī) na kapaar anan o Allāh [s.w.t] na so simba na paliogat so kisogoon on, na so pman so da matankd o ba inisogo na andamanayai kakhokoma on sa isasapar?.
Sabap san na miaadn so Ahmad ago so salakaw ron a pd ko manga Fuqahā’ ko manga pahahadith (muhaddithūn) a gii ran tharoon a: Aya pakaasal ko manga simba na so kababaloy niyan a misasankot ko kinisogoon on (tawqīfī) sa da’ a ba on mipnggolalan a rowar ko inisogoon o Allāh, ka phakasold tano ko maana o katharoo Allāh a: Ba iran rk so manga sakotowa a inibtad iran a rk iran (so manga mushrik) so agama a da sogoon o Allāh (as Shūrā 21).
So pman so manga adat na aya pakaasal on na so kiririlaan on, sa daa khisapar on a rowar ko miaharam on, odi’ na miakasold tano ko katharo o Allāh [s.w.t] a: Tharo anka a miailay niyo so nganin a initoron rkano o Allāh a pd sa pagpr na bialoy niyo so sabaad on a harām ago halāl (Yūnus 59).
Giai na onayan a mala a phakanggay a gona, amay ka gianan na tharoon tano a: So kaphapasai (bayi’) kapammgay (hibah) kapagapin (ijārah) go so salakaw ron a pd sa kandodolona a so di mipndaraynon o manosiya ko kapphagintaw niyan ka lagid o kakan go so kainom, kanditar, na mataan a so Sharī’âh na minioma niyan sii sankai a manga adat so kambilangataw a mapia, sa hiaram iyan so adn a kabinasa on, na inipaliogat iyan so di ron mipndaraynon, na inikagowad iyan so di ron dait, na piakapia niyan so adn a kamapiaan on a mapayag, sii sankai a manga adat ago so manga dianka iyan ago so manga ropaan iyan.
Pd a makapnggonanao sii sankanan a pakaasal a miaaloy na so miakapoon a thotol ko Jābir a wata o Abdullāh a pitharo iyan a: Miaadn kami a gii ami nggolawlaan so azl a so Qur’ān na pthoron, na opama ka btad anan a inisapar na isapar o Qur’ān aya ptharoon a Azl, na skaniyan so kapokasa o mama ko kasankapan iyan ko kapliyo o mani niyan ko masa a gii ran kaproyoda (sexual intercourse) ago so karoma niyan sa pantag sa an di khaogat so babay, gianan so pmbthowan sa masa imanto sa withrawal system -Coitus Interruptos.
Miakanggonanao sa so da maaloy o wahī, na kna’ o ba isasapar, sa taman sa di makambowat so titayan a kitab a inisapar iyan, na gianan na pd ko katatarotop o sabot o manga Sahābah a miasoat so Allāh [s.w.t] sii kiran. Misabap san na miatankd ankai a onayan (qā-idah) a mala a: Da’ a khisogo a simba inonta bo so inisogo o Allāh, ago da a khaharam a adat inonta bo’ so hiaram o Allāh.
So Ka Halāl Ago So Ka Harām Na Kabnar O Allāh A Tolabos
So onayan a ika dowa: Na mataan a so Islām na tiamanan iyan so bagr (sultah) a so makapapaar ko kahalāl ago so kaharām, sa liowas iyan ko lima o kaadn, apia pn i pankatan iyan ko agama o Allāh [s.w.t], odi’ na sii ko doniya o manosiya, sa bialoy niyan a kabnar o Allāh [s.w.t] a tolabos, da a manga pandita, ago manga tuwan, da a dato ago manga sultān a ba iran mipapaar so ka harama iran ko shayi’ sa kaharam a tatap sii ko manga oripn o Allāh [s.w.t], sa sa dn sa nggolawla san na liawang iyan so tamana iyan, ago piamabaan iyan so kabnar o Allāh [s.w.t] ko kipmbtadn ko kitab a pnggolalan ko kaadn, na sa dn sa taw a masoat sankanan a galbk iran ago onotan iyan na sabnar a bialoy niyan siran a manga sakotowa o Allāh [s.w.t] na miniitong ankanan a kiaonoti niyan kiran a kapanakoto, pitharoo Allāh [s.w.t] a: Ba iran rk so manga sakotowa a inibtad iran a rk iran (so manga pananakoto) so agama a da sogoon o Allāh (as Shūrā 21).
Sabnar a piakalankap o Qur’ān so manga taw a tioronan sa kitab a so manga Yahūdīi ago so manga Nasrānī a so inibtad iran so kapaar ko kahalāl ago so kaharām sii sa tangan o manga pandita iran ago so manga pari iran, pitharoo Allāh [s.w.t] ko sūrah at Tawbah a: Kinowa iran so manga pandita iran ago so manga pari iran a manga tuhan a salakaw ko Allāh ago so Masīh a wata a mama o Maryam, go da a inisogo kiran a rowar sa kasimbaa iran ko Tuhan a isaisa a da dn a Tuhan inonta bo’ skaniyan a miasotisoti ko nganin a iphlagid iran (at Tawbah 31).
Sabnar a miakaoma so Adī Bin Hātim ko Nabī [s.a.w], a skaniyan na Nasrānī ko da niyan pn kapagislam, na gowani a man’g iyan so Nabī [s.a.w] a pmbatiaan iyan ankanan a āyat na pitharo iyan a: Hay Rasūlullāh [s.a.w], mataan a siran na kna’ o ba iran pzimbaa (so manga pandita iran ago so manga pari iran - Ahbār ago Ruhbān) na pitharoo Rasūl [s.a.w] a: Nkaino di! a mataan a siran na hiaram iran so halāl, ago hialal iran so harām na inonotan iran, na gianan i kiasimbaa iran sii kiran, go sii ko isa a thotol na mataan a so Nabī [s.a.w] na pitharo iyan a osayan sankai a āyah a; Amay ka da siran maadn a pzimbaan iran ankanan a manga pari iran, ogaid na siran na amay ka halaln iran so shayi’ na halaln iran, na o harama iran sii kiran so shayi’ na haramn iran.
Miatatap so manga Nasrānī a aya paratiaya iran na so Masīh, na inibgay niyan ko manga morit iyan ko kiatabid iyan sa langit so kapaar sa kahalāl iran ago kaharām iran sa sa dn sa kabaya iran, sa lagid o kiatoona on ko Injīl i Mathew 18:18 a: So bnar na ptharoon akn rkano, so langowan a iphtompok iyo sa doniya na mitotompok sa langit, na langowan a phalaln iyo sa doniya na halāl sa langit.
Lagid oto a piakalankap iyan so manga mushrik a so homiaram siran ago homialal siran sa kna’ o ba sogoan o Allāh [s.w.t] pitharoo Allāh [s.w.t] a: Tharo anka a miailay niyo so nganin a initoron o Allāh a rk iyo a pd sa pagpr na bialoy niyo so sabagi on a harām ago halāl, tharo anka a ba so Allāh na inisogo iyan rkano? Antaa ka ba sii ko Allāh na phtmpo kano? (Yūnus 59 ).
Go pitharoo Allāh [s.w.t] a: Go di niyo ptharoa so iniropa o manga dila iyo a kabokhag a giai na halāl ago giai na harām sa thmpowan iyo so Allāh sa kabokhag, mataan a so siran oto a phtmpowan iran so Allāh sa kabokhag na di siran phakadaag (an Nahl 116 ).
Phoon sankai a manga āyat a manga rarayag, na go giankai a manga hadīth na kiatokawan o manga Ulama ko Islām sa katokaw a thatakna’ a mataan a so Allāh [s.w.t] na skaniyan bo’ i khirk ko kabnar ko kaharam ago so kahalal, sii ko kitab iyan odi’ na sii ko katharo’ o Sogo’ iyan, sa aya bo’ a galbk iran na so kaphayaga ko kokoman o Allāh [s.w.t] ko nganin a hiaram iyan, ago so nganin a hialal iyan, kna’ o ba aya galbk iran na so kapangmbaal sa agama ko manga taw ko khapakay kiran ago so di kiran khapakay, go miaadn siran ko kababaloy ran a manga Mujtahid a pphalagoyan iran so kapanmbag sa manga kokoman (iftā’) sa kalk iran sa oba siran maribat ko kahalala iran ko harām, ago so kaharama iran ko halāl.
Pianothol o al Imām as Shāfiī, sii ko kitab iyan a al Umm, a miakapoon ko Qādhī a si Abū Yūsuf a bolayoka o al Imām Abū Hanīfah a pitharo iyan a; Riaot akn so manga goro akn a pd ko manga ala i katao a ipkhagowad iran so kapanmbag sa pakaiza, oba iran tharoa a giai na halāl, na giai na harām inonta bo’ so miaadn ko kitab o Allāh [s.w.t] a mapayag sa da a tafsīr on. Pianothol rkami i Ibn Shuâib a miakapoon a thotol ki ar Rubayyi’ Ibn Khaitam a; Pananggilai niyo o ba tharoa o mama a: Mataan a so Allāh [s.w.t] na hialal iyanai odi’ na inikasoat iyan, sa tharoon on o Allāh [s.w.t] a: Da akn anan mahalal ago da ko anan kasoatn, odi’ na tharoon iyan a; Mataan a so Allāh [s.w.t] na hiaram iyanai, sa tharoon o Allāh [s.w.t] a, miamokhag ka ka da ko anan maharam ago da ko misapar. Go miapanothol a miakapoon ko Ibrāhīm An Nakhaī a pd ko manga ala ko manga Fuqahā’ ko Tābiīn sii sa ingd a Kūfah a pianothol iyan a so manga pd iyan na igira inifta iran (kiokom iran) so shayi’ odi’ na isapar iran na tharoon iran a, giai na Makrūh, go giai na da a marata on, a di sa ba aya tharoon iran na giai na halāl, odi’ na giai na harām, tanto anan a mapnd.
So Ka Harama Ko Halāl Ago So Ka Halala Ko Harām Na Bolayoka O
Kipanakoton ko Allah (Shirk)
Amay ka so Islām na piamagitaan iyan so manga taw a phalal ago pharam, na sabnar a piakapasangan iyan so siran oto a giimangalal ago giimangaram (p’halal ago p’haram) sabap sa sii sankanan a antap so kakharnding o manosiya ago so kakhasimpiti ron ko nganin a piakaloag on o Allāh [s.w.t] sa da’ a ba on makapapatot, sabap san na giarobat o Rasūl [s.a.w] so kapakazobraa ko manga simba, sa piamaawing iyan ankanan a manga taw a giimakazobra ko manga simba sa pianothol iyan so kakhabinasa iran gowani a tharoon iyan a: Tanodan a miabinasa so manga taw a piakazobra iran so manga simba, sa kiasoy niyan tharo’ sa miakatlo.
Sa piakalankap iyan so sogoan iyan sa pitharo iyan a; Siogo ako sabap ko kapaginontolan a mapia a skaniyan na kapaginontolan ko paratiaya ago so kapakaisaisa a ko Allāh [s.w.t] (tawhīd) na mapia ko katampar ko galbk ago so kitab, na aya sopaka ankanan a dowa na so kapanakoto ago so kaharama ko halāl, a gianan so inaloy o Nabī ko Hadīth Qudsī; A mataan a sakn na inadn akn so manga oripn akn a manga oontol na miaoma siran o shaytān na biogaw niyan siran ko agama iran ago hiaram iyan kiran so hialal akn kiran, ago inisogo iyan kiran so kipanakoton rakn ko da a initoron akn on a bagr (tanda) (pianothol i Muslim).
So kaharama ko halāl na sakotowa o kapanakoto, gianan i sabap a piakapasangan o Qur’ān so kiasankaa niyan ko manga mushrik ko manga Arab ko gii ran kapanakoto ago so kiaharama iran sii ko manga ginawa iran ko manga pipia a pd sa manga pangangayamn a so da sogoon o Allāh, pd sankanan so kiaharama ko Bahīrah, so Sāibah, so Wasīlah, so Hām, sabnar a miaadn siran ko Jāhiliyyah a igira mimbawata so onta sa lima timan na aya kaposan on na mama, na opakn iran so tangila niyan (so ina a onta) na isapar iran so kakhodai ron, sa ibagak iran a rk o tuhan iran, sa di khasombali, go di kharoranan, go di khabogaw ko manga pakaig, go sii ko manga tathaba, na aya ibtho iran on na Bahīrah (aya maana niyan na maoopak i tangila) go miaadn so mama a igira miakaoma ko kiaplayalayag odi’ na miapia ko kiasakit, go so salakaw ron na bokaan iyan so onta niyan sa balowin iyan a datar o bahīrah, a aya ipmbhtho ron na Sāibah (maana a thatalonn a onta). Go miaadn so babay a onta a amay ka mbawata sa babay na rk iran na o mbawata sa mama na rk o tuhan iran, na amay ka mbwata sa dowa a mama ago babay na tharoon iran a minikoyapt ko laki niyan, na di ran zombaliin so mama on ko tuhan iran na aya ipmbhtho sankanan a onta na wasīlah. Go igira so mama a onta na raotn iyan so wata o wata iyan sa thodo ago makapangalankay na tharoon iran a sabnar a miasiap iyan a likod iyan, na di kapkhodaan go di kharoranan na aya ipmbhtho ron na hāmī (maana a miasiap iyan likod iyan) madakl a osayan ankanan a pat soson a binatang ogaid na sii siran malilimod sankanan a miaaloy.
Sa sianka o Qur’ān ankanan a kiaharam iran sa da niyan siran bgi sa sndod ko kiasayani ran ko manga apo iran sii sankai a kadadag pitharoo Allāh [s.w.t] a: Da a inadn o Allāh a pd sa bahīrah, go da pn a sāibah, go da pn a wasīlah go da pn a hām, ogaid na so siran oto a manga kāfir na phtmpowan iran so Allāh sa kabokhag, go so kadaklan kiran na di phamimikiran, igira pitharo kiran a song kano sii ko nganin a initoron o Allāh ago sii ko Rasūl na tharoon iran a sianaan ami so miatoon ami ko manga apo ami, apia pn so manga apo iran na da a katawan iran a shayi’ ago da siran matoro (al Mā’idah 103-104).
Go sii ko Sūrah al A’rāf so osayan a sianka on o Allāh [s.w.t] so manga taw a pikhapaar iran so kap’harama ko shayi’ sa piayag iyan on so manga pakaasal o manga harām a tatap pitharo iyan a; Tharo anka (hay Mohammad) a antaa i homiaram ko parahiasan o Allāh a inibgay niyan ko manga oripn iyan, go so manga soti a pd sa pagpr, tharo anka a mataan a hiaram o Kadnan akn so manga rarata’ ko miapayag on go so minisoln on, go so dosa, go so kapamaba’ sa di bnar go so kipanakoton niyo ko Allāh sa nganin a da a initoron iyan on a karina, go so katharoa niyo sii ko Allāh ko nganin a di niyo katawan (al A’rāf 32-33).
Giankai a osayan na sii ko manga Sūrah a initoron sa Makkah, a aya mitotoro iyan na so kapthatapa ko paratiaya go so kapakaisaisa a ko Allāh [s.w.t], go so alongan a maori, sa khitoro iyan rkitano a mataan a giankanan a btad sii ko pamikiran o Qur’ān na kna’ o ba pd ko manga sapak, go so manga sagintas, ogaid na pd ko manga onayan a pakaasal a romarankom.
Sii pman sa Madīnah na miapayag so sabaad ko manga Muslim a romaramig ko kapphakargna ko kapagagama ago so kap’harama ko manga pipia sii ko ginawa, na initoron o Allāh [s.w.t] so pd ko manga āyat niyan a phakarn kiran ko manga tamana o Allāh [s.w.t] ago maphakandod iyan siran ko lalan o Allāh [s.w.t] a mathito pitharo iyan a: Hay so siran oto a miamaratiaya di niyo harama so manga pipia a so hialal rkano o Allāh go di kano phamaba’ ka mataan a so Allāh na di niyan khabayaan so manga (taw) a tamaba, go kan kano ko nganin a inipagpr rkano o Allāh a halāl a mapia, go kalkn iyo so Allāh a so paparatiayaan iyo (al Mā’idah 87-88).
So Kapkhaharam O Shayi’ Na Phagonotan Iyan So Marata’ Ago So Kabinasa:
Pd sa kabnar o Allāh [s.w.t] - ko kababaloy niyan a miadn ko manosiya ago migay ron sa limo a di khaitong - a kahalāl iyan kiran ago kaharām iyan kiran ko kabaya iyan sa lagid oto a rk iyan so (kabnar) sa kapakasimbaa niyan kiran phoon ko manga paliogat ago so manga simba a khabayaan iyan, sa da a kapaar iran a kasanka, ka kagia kabnar anan o kababaloy niyan a Kadnan iran, ogaid na skaniyan a Allāh [s.w.t] na sabap ko limo iyan ko manga oripn iyan, na bialoy niyan so kap’halal ago so kap’haram a misasankot ko manga sabap a tharimaan a akal a phagndod ko kamapiaan o manosiya, sa da a hialal iyan a rowar ko mapia, ago da a hiaram iyan a rowar ko marata.
Bnar a adn a hiaram o Allāh [s.w.t] ko manga Yahūdī a pd ko phizosonan o manga pipia, ogaid na giankanan na siksa sii kiran ko kapzopaka iran ko inisapar o Allāh, pitharoo Allāh [s.w.t] a: Go sii ko siran oto a mimbabaloy a Yahūdī na hiaram ami so langowan a adn a kamalaging iyan (a binatang) ago sii ko sapi’ ago kambing na hiaram ami kiran so sibo’ ankanan a dowa, inonta bo’ so kiaawidan o manga likod iran a dowa (so matatago on a sibo) odi’ na sii ko manga tinai (sold a tiyan) odi na so misasaog on ko tolan, gianan na inibalas ami kiran sabap ko kaphliyo iran ko manga sogoan ami, mataan a skami na mangingimbnar (al An’ām 146).
Sabnar a piayag o Allāh [s.w.t] so manga ropaan a pd sankanan a kaphliyo sii ko sogoan o Allāh [s.w.t], sii ko kiatharoa niyan on sa; Sabap ko kapanalimbot a phoon ko siran oto a manga Yahūdī, na hiaram ami kiran so manga soti a manga pipia a hialal kiran, ago sabap ko kaphagrna iran ko lalan ko Allāh sa madakl, ago so kiakowaa iran ko kapriba a sabnar a inisapar kiran, ago so kapkhana iran ko manga tamok o manga taw sa giinggolalan sa batal (an Nisā’ 160-161).
Gowani a sogoon o Allāh [s.w.t] so kaposan ko manga sogo’ iyan sabap ko agama a lankap a tatap, na pd sa limo o Allāh [s.w.t] ko kamamanosiyai ko oriyan o kiakhasad iyan ago so kiapakaidad iyan so kiapokasa niyan on ko kapnd o manga harām a so miaadn a inipakimbilangataw ko pagtaw a taonkir, a matgas i lig ko kiniropaan on o Tawrāh, na aya poonan o Risālah o Muhammad [s.a.w] sii ko manga Ahl al kitāb sa lagid o kiaaloya on o Qur’ān, na mataan a siran na: Pkhatoon iran skaniyan (a Muhammad) a misosorat sii kiran ko tawrāh ago so Injīl, a ipzogo iyan kiran so mapia, ago ipzapar iyan kiran so marata, ago p’halaln iyan kiran so manga pipia, ago p’haramn iyan kiran so manga rarata, ago phokasn iyan kiran so margn iran, ago so manga patong a misasanggolay kiran (al A’rāf 157).
Inadn o Allāh sabap ko kaponas o manga dosa sii ko Islām so manga btad a madakl a salakaw ko kapkhaharam o manga pipia sa miaadn so kathawbat a Nasūh (kathawbat a daa kambaba-lingan on ko dosa) a so khaponas iyan so dosa sa datar o kapkhaponasa o ig ko marzik, go so manga pipia a khaponas iyan so manga rarata, go so manga sadaqāt a khaponas iyan so dosa sa lagid o kakhapadnga o ig ko apoy, go so manga tioba ago so manga rrgn a pkhikayambr iyan so manga dosa sa datar o kapkhikayambr o raon o kayo sii ko rndng igira miamara.
Misabap san na miabaloy a katotokawan sii ko Islām a so kapkhaharam o shayi’ na sabap ko karata iyan sa langowan a matatankd a phakabinasa na harām, na langowan a matatankd a phakanggay a gona na halāl, go langowan a so kaphakabinasa niyan na mala a di so kaphakanggay niyan a gona na harām, na so langowan a mala so kaphakanggay niyan a gona na halāl, gianan so inaloy o Qur’ān ko makapantag ko pakabrg ago so kandarmt pitharo o Allāh [s.w.t] a: Ipagiza iran rka so makapantag ko pakabrg (kham’r) go so kamdarmt (maysir) tharo anka a kadadalman ankanan a dowa sa dosa a mala, go gona o manga taw, na so dosa on na mala a di so gona niyan (al-Baqarah 219).
Go miaadn a pd sa smbag a mapayag igira a iniiza so halāl sii ko Islām a skaniyan so manga pipia a soti, aya maana niyan na so piakapia skaniyan o ginawa o magiinontolan, go piakapia o manga taw sii ko katitimo iran sa kapakapia a da makambowat ko rarad o kialayami ron pitharoo Allāh [s.w.t] a: Ipagiza iran rka o antonaa i hialal kiran? Na tharo anka a hialal rkano so manga pipia a soti (al Mā’idah 4), go pitharo iyan a: Imanto na hialal rkano so manga pipia a soti (al Mā’idah 5).
Go kna o ba paliogat so kabaloy o Muslim a palaya iyan dn katawan so langowan o marata odi’ na so phakabinasa a so hiaram skaniyan o Allāh [s.w.t] a pd ko manga shayi’, ka pkhasalak a di ron mapayag so nganin a mapayag ko salakaw ron, go di khapayag so karata o nganin ko masa na khapayag ko phakatalingoma a masa, sa aya paliogat ko miaratiaya na so gii niyan katharoa lalayon sa: miamakin’g kami go miangongonotan kami.
Ba nka di khailay a hiaram o Allāh [s.w.t] so sapo’ a baboy na di katawan o Muslim i sabap a kiaharam iyan a rowar sa kababaloy niyan a marzik, oriyan iyan na kiasawaan o katao a adn a matatago on a maroni a old a phakabinasa, opama o da kasawai o katao so matatago sankanan a sapo’ a baboy a marata, na so Muslim na tatap dn sii ko paratiaya niyan a skaniyan a baboy na marzik.
Go aya ibarat anan na mataan a so Nabī [s.a.w]. na pitharo iyan a; pananggilai niyo so tlo a manga morka, skaniyan so kaodowi ko pakaig, go so lmbak o lalan, go so kasisirongan, sa da dn katokawi o isa bo’ ko manga masa a miangaiipos a rowar sa kagia btad anan a marzik, a pphalagoyan skaniyan o kagdam a mapia, ago so kabilangataw a lankap, ogaid na gowani a makaozor so katao na kiasawaan iyan a giankai a tlo a manga darpa a matatago on so morka, na pd ko manga shayi’ a piakalklk ko kapipia a lankap (public health) ka skaniyan i pkhapoonan a paganay o kaphlankap o manga sakit a pphanogalin ko manga taw a lagid o Belharisiah.
Go gianan a oman dn makablang so sindaw o katao na makablang so kapkhasawai ko milalawan o Islām ko halāl iyan ago so harām iyan, go sii ko manga kitab iyan langon, pitharoo Allāh [s.w.t] a: So Allāh na katawan iyan so phakabinasa sii ko phakaompia, opama o kabaya o Allāh na pakargnan kano niyan, so Allāh na Mabagr a Maongangn (al Baqarah 220).
Zisii Ko Halāl So Phakaampl Ko Harām
Pd ko kapia o Islām ago so minioma niyan ko kiapakalbodi ko manga taw a mataan a da a hiaram iyan a shayi’ sii kiran inonta bo’ a siambian iyan sa mapia a di skaniyan, a khadarpaan iyan so darpa iyan, sa lagid o kiapayaga on o Ibn al Qayyim a inikalimoo Allāh a: Hiaram iyan kiran so kaprimar, na siambian iyan kiran sa kapangni sa Istikhārah (gianan so kazambayang sa sunnat a phamangnin on o oripn a liwanagan o Allāh sa toroon iyan ko mapia a zowaan iyan) hiaram iyan kiran so kapriba, na siambian iyan kiran sa kandagang a phakalaba, hiaram iyan kiran so kandarmt, na siambian iyan kiran ko kapkhana ko tamok sabap ko kambatalo a phakanggay a gona sii ko agama, sii anan ko manga onta ago sii ko manga koda’ ago so kapamana. Hiaram iyan kiran so sotra na siambian iyan kiran sa manga nditarn a mapia a pd sa manga gapas ago so salakaw ron. Hiaram iyan kiran so kazina ago so liwāt (so kapamakaya o mama ko izik iyan a mama) na siambian iyan kiran sa kapangaroma a halāl. Hiaram iyan kiran so kainom sa pakabrg, na siambian iyan kiran sa manga pangingi-nomn a manga pipia. Hiaram iyan kiran so manga rarata a pangn’nkn, na siambian iyan kiran sa manga pipia a pangn’nkn a salakaw.
Opama ka pangilaya tano so manga kokoman o Islām na matoon tano a so Allāh [s.w.t] na da a ba niyan piakasimpit ko oripn iyan sii ko katampar inonta bo’ a pakaloagan iyan ko katampar a sabala sii ko lagid iyan, sabap sa so Allāh [s.w.t] na di niyan kabaya ko manga oripn iyan so margn, ogaid na aya kabaya iyan na so malbod go so mapia go so toroan go so limo’, sa lagid o kiatharoa niyan on a: Khabayaan o Allāh so karinayaga niyan rkano ron ago thoroon kano niyan ko lalan o siran oto a miaonaan iyo ago phakatawbatn kano niyan ka so Allāh na Matao ago Maongangn, so Allāh na kabaya iyan a kapakatawbata niyan rkano na kabaya o siran oto a aya phagonotan iran na so baya a ginawa a kazoramig iyo sa kazoramig a mala, kabaya o Allāh a kapakakhapi rkano ka inadn so manosiya a malobay (an Nisā’ 26-28).
So Phakatonay Sa Harām Na Harām
Go pd ko manga onayan a tiankd skaniyan o Islām a mataan a igira hiaram iyan so nganin na haramn iyan pn so langowan a phakatonay ron a pd sa manga okit ago so kaolna ko manga lalan a khisold on (Sadd ad Darāi’).
Amay ka hiaram iyan so kazina na haramn iyan pn so langowan a pangonaan iyan, a pd sa kaprinayag, go so kisibayin ko babay, go so kizaogn on, go so manga toladan a tinggalawas a talandiyang, go so idayda a marata i maana.
Phoon sankai na tiankd o Islām ankai a onayan a so phakato-nay sa harām na skaniyan na harām.
Phakalagid sankanan so tiankd o Islām a so dosa ko harām na kna o ba sii bo’ ko minggolawla on a paganay, ogaid na kharankom iyan so langowan a miakapangpd sankanan a harām sa khadosa ko dianka a mianggalbk iyan, sii ko pakabrg na pimorkaan o Nabī [s.a.w] so phaginom on, go so phtmk on, go so maawid on, go so inowitan on, go so pkhan ko arga iyan, sa alowin tano bo sa oriyan.
So Kapagakal Ko Harām Na Harām
Lagid oto a hiaram o Islām so langowan a phakatonay ko manga harām a pd sa manga okit a mapayag, na hiaram iyan pn so kapagakal ko kapnggolawlaa on sa makaokit sa masoln, piayag o Allāh so pinggalbk o manga Yahūdī ko kiapakaya iran ko hiaram o Allāh sa minggolalan sa akal, sa pitharoo Rasūl [s.a.w] a: Di kano pndosa sa datar o kiandosa o manga Yahūdī a piakay ran so manga harām o Allāh, sa minggolalan sa maito a kapagakal.
Gianan so kiaharama kiran ko kathogs ko gawii a Sabto (sabath) sa miagakal siran sankanan a harām sa pphangakar siran sa kakar ko gawii a Jumu’at kaan on katankali so manga sda ko katarita iran ko gawii a Sabto, na pphangowaan iran ko gawii a Ahad, gianan na mapapakay ko manga tagakal ogaid na di khapakay ko manga Ulama ko Islām ka harām, ka kagia aya mapipikir on na so kitargn ko kathogs sa makanggolalan sa sabap odi na okit a mamamantk.
Go pd sa kapagakal a dosa na so kabthowi sa ngaran ko shayi’ a harām sa salakaw a ingaran odi’ na so kaalina ko bontal iyan a tatap so kamamataani ron, da a sankaan a da a khatarima ko kaalin o ingaran a malalamba so bbthowan, odi’ na so kaalina ko bontal a malalamba so pakaasal.
Amay ka mbabago so manosiya sa manga bontal a iphagakal iran ko kapkhan iran sa Ribā a marata odi’ na mbabagon iran so manga ingaran o pakabrg sa kapphakaya iran ko kaphaginoma on na mataan a so dosa ko kapriba odi’ na sii ko pakabrg na tatap dn, pitharoo Rasūl [s.a.w] a: Phamakayin o sagorompong ko ummat akn so pakabrg sa phamthowan iran sa di niyan manga ngaran. Go pitharo iyan a: Phakaoma ko manga taw a masa a phakayin iran on so Ribā sa ingaran a kaphasa.
Pd ko piakammsa ko masa tano a so kazadoratan a tinggalawas (nudity) na bithowan sa kapandayan (art) na so pakabrg na panginginomn a niawa, na so ribā na gona (interest).
So Niyat A Mapiya Na Di Niyan Maphakapiya So Harām
So Islām na phzlaan iyan so manga pipia a pamikiran, pitharo o Nabī [s.a.w] a: So manga galbk na sii pkhailay ko niyat, go rk o oman i isa so phiniatan iyan, sabap ko niyat a mapia na khabaloy so manga galbk a manga pipia a onot ko Allāh [s.w.t] ago iphakarani ron, sa taw a parolin iyan so pangn’nkn iyan sa niyat iyan sa kasiap o kaoyagoyag iyan, ago so kapakabagr o lawas iyan ka an iyan mitindg so paliogat on ko kiphapantagn iyan ko Allāh [s.w.t] ago so kiphapantagn iyan ko izik iyan a kaadn, na gioto na simba ago kapakarani ko Allāh [s.w.t] (qurbān).
Sa taw a italingoma niyan so kabaya iyan ago so karoma niyan sa pangilay sa kapmomoriataw, ago so kapindiara o ginawa niyan na gianan na simba a miapatot on so balas, sii sankanan na pitharoo Rasūl [s.a.w] a: Sii ko kaphagobaya o isa rkano ko karoma niyan na sadaqah, pitharo iran a, o talingomaan o isa rkami so kabaya iyan hay Rasūlullāh na adn a balas iyan? Pitharoo Rasūl a; ba di opama ka ibtad iyan sii ko harām na adn a dosa niyan? Na lagid anan a o btadn iyan ko halāl na adn a balas iyan (pianothol o dowa a Shaykh). Go pitharo pn o Rasūl [s.a.w] a: Sa taw a plobaan iyan so doniya sa halāl go palagoy ko kapakapamalad, go kaploba sa pagpr o pamiliya niyan, go kapdi ko siringan iyan na mithoona iyan so Allāh a so paras iyan na datar o olan ko ika pat a talin ko ayag (pianothol i at Tabarānī).
Gianan i so langowan a galbk a khapakay a giinggalbkn o (mapaparatiaya / mu’min) a makasosold on so niyat a mapia na pkhabaloy niyan a simba, so pman so harām na skaniyan na harām apia pn i kapia o niyat on o minggalbk on ago so kaporo o bantak iyan, na di dn ikhasoat o Islām o ba mabaloy so harām a okit ko antap a mapia, ka kagia so Islām na sisiapn iyan so kapia o antap ago so kasosoti o okit, sa di dn thankdn o Islām so katharo a: So antap na maphakapia niyan so okit odi na so katharo a: So kisampay ko bnar na khisabap ko kasinba ko manga batal, ogaid na so Islām na iphaliogat iyan so kisampay ko bnar sa nggolalan sa okit a mapia.
Sa taw a tomimo’ sa tamok a phoon sa ribā odi na kaplalalim odi na galbk a harām odi na kandarmt odi na apia antonaa a galbk a isasapar, ka ipmbalay niyan sa masjid odi na salakaw a kamapiaan na di ron dn phakaompia so kapia o bantak iyan, sa di ron dn khapokas so dosa ko harām, ka kagia so harām sii ko Islām na di ron phrarad so manga antap ago so niyat.
Gianan so inipangndao rktano o Rasūlullāh [s.a.w] gowani a tharoon iyan a: Mataan a so Allāh na soti a da a tharimaan iyan a rowar sa soti, go mataan a so Allāh na siogo iyan so miamaratiaya ko inisogo iyan ko manga Sogo’, sa pitharo iyan a hay manga Sogo’ kan kano ko manga soti ago nggalbk kano sa manga pipia, ka mataan a sakn na katawan akn so gii niyo nggalabkn (al-Mu’minūn), go pitharo iyan: Hay, miamaratiaya kan kano ko manga soti a inipagpr ami rkano (al-Baqarah 172), oriyan iyan na inaloy niyan a sakataw a mama a giimlayalayag a korngango so bok iyan (ilat ko kapananamar ko gii kaplayalayag) a aya bantak iyan na so kahajji odi na kapagumrah go so salakaw ron, a kakayatn iyan a lima niyan sa langit a gii niyan tharoon a: Hay, Kadnan ko (sa gii mangangarapan) a aya phkn iyan na harām, na aya nditarn iyan na harām, na aya pn a inipagpr on na harām, na andamanaya dn i katharimaa sankoto a manga pangni niyan!?.
Go pitharo iyan a: Da a masokat o oripn a tamok a harām, a izadqah niyan o ba on tarimaa, go ipagpr iyan o ba on pakambarakata, odi na ibagak iyan ko talikhodan iyan inonta bo’ a loto iyan ko Naraka, mataan a so Allāh na di niyan phonasn so marata sa ba misabap ko marata, ogaid na phonasn iyan so marata sa sabap ko mapia, so marata na di niyan khaponas so marata (pianothol i Ahmad ).
So Karndinga (Kapananggilai) Ko Shubuhāt Sa Kalk Ko Kitaloga On
Pd sa limo o Allāh [s.w.t] ko manga taw a da niyan siran bagakn sii ko kapaparampang ko btad o halāl ago so harām, ogaid na piayag iyan so halāl ago pizakntal iyan so harām, sa lagid o kiatharoa niyan on sa: Go sabnar a pizakntal iyan rkano so nganin a hiaram rkano (al An’am 119).
So halāl a mapayag na da a margn ko kapnggalbka on, na so harām a mapayag na da a okit ko kakhapakay niyan ko kanggalbka on ko masa a kapakambabayabaya (kapaparo).
Adn pman a darpa a matatago ko pagltan o halāl a mapayag ago so harām a mapayag a skaniyan so darpa a Shubuhāt (di marinayag o halāl antaa ka harām) a makazasaog on so btad a halāl ago so btad a harām ko (panarima) o sabaad ko manga taw, sabap ko di karinayag o manga dalil iyan, odi na so kapnggolalan o titayan sii sankai a btad ko ginawa niyan.
Sabnar a bialoy o Islām a pd sa kapananggila so kapakawatani o Muslim sankai a manga shubuhāt, ka an iyan di khatoyok ko kakhitaloga ko harām a linang, sa sasoson anan ko kaolna ko manga okit a so miaaloy tano sa onaan, go skaniyan na ropaan a pd ko kiasinanad a malambt a gomgpa ko kamataani ko kaoyagoyag ago so (btad) o manosiya.
Aya pakaasal ankanan a onayan na so katharoo Rasūl [s.a.w] a: So halāl na mapayag go so harām na mapayag, na so pagltan ankanan na manga btad a kasoshubhatan a di katawan o kadaklan ko manga taw (o halāl antaa ka harām) na sa taw a ibagak iyan na mialinding iyan so agama niyan ago so andisan iyan (maratabat iyan) na sabnar a miakalidas, na sa taw a mitaloga on, na marani dn a kakhitaloga iyan ko harām, ka lagid o gimamagonong ko kilid o salakob a gia bo a da niyan on kapakasold, tanodan a oman i dato na adn a salakob iyan, na mataan a aya salakob o Allāh (pangomaan iyan a di niyan phakisoldan) na so nganin a hiaram iyan.
So Harām Na Harām Ko Kalang-kapan
So harām ko Islām na makaproropaan sa kapakararankom, sa da a ba harām ko kna o ba Arab na halāl ko Arab, go da a shayi’ a khapakay ko mapoti na harām ko maitm, go da a papakayin ko sagorompong a manga taw na isasapar ko sagorompong a salakaw, go da pn a milalawan o Muslim a ba adn a halāl on a harām ko salakaw ron, mataan a so Allāh [s.w.t], na Kadnan o kalankapan, na so kitab na dato o langon taman, so langowan a hialal o Allāh [s.w.t] ko kitab iyan na halāl ko kadandan o manosiya, na so hiaram iyan na harām ko kalankapan sa taman sa makatindg so alongan a Qiyāmah.
So kapamankhaw na harām, mlagid o aya miamankhaw na Muslim antaa ka kna o ba Muslim, go mlagid o aya piama-nkhawan na Muslim antaa ka kna o ba Muslim, so balas o kiapamankhaw na pnggolalan ko miamankhaw apia pn i bangnsa niyan ago pankatan iyan, gianan so pinggolawla o Rasūlullāh [s.a.w] ago piakalankap iyan a: Pzapa ako ko Allāh ka o pamankhaw so Fātimah a wata a babay o Mohammad na potolan ko sa lima (pianothol i al Bukhārī)
So Kaaadn O Kabinasa (Morala) Na Khapakay Niyan So Isasapar
Piakasimpit o Islām so blangan o manga harām, ogaid na piakabasngan iyan so btad iyan, ago inoln iyan so manga lalan a khiokit on sa mapayag ago masoln, so langowan a phakatonay sa harām na harām, na so phakatabang on na harām, na so inipagakal on na harām, ogaid na so Islām na da niyan kalipati so di mipndaraynon ko kaoyagoyag ago so kalobay o manosiya ko kassmpanga niyan ko kaoyagoyag, na dinianka iyan so di mipndaraynon a phan’gl, ago dinianka iyan so kalobay o manosiya sa piakay niyan ko Muslim – ko masa a kagimpisa on o btad a phakamorala on a kamotowan – so kaparoliya niyan ko harām ko dianka a khirnding iyan sankanan a kabagr ankanan a gimpis ago kaantior a misosogat on.
Sii sankanan na pitharo o Allāh [s.w.t] a: Sa taw a matgl sa knao ba miamaba ago lominiyo (ko dianka) na da a dosa niyan (ko kiaparoliya niyan ko harām) mataan a so Allāh na Paririla a mala i limo (al Baqarah 173), kiasoy niyan ankanan a maana sii ko pat a manga Sūrah sa Qur’ān oman iyan alowin so manga harām ko pangn’nkn, na phoon sankai a āyat ago so manga datar iyan, na tiankd o manga fuqahā’ (Ulama ko Sharī’âh) ko Islām so onayan a: So kaaadn o morala na khapakay so isasapar.
Ogaid na khaimolngan a giankanan a āyat na inisankot iyan a kabaloy o (taw) a khamoralaan a knao ba giiploba sa kasawit a marata, ago di lomiyo ko dianka a kababaloy niyan a kasisimpitan sa opama ka kakan na sii ko dianka a di niyan kasokar knao ba niyan zawiti ko dianka a kaosog. Gianan i sabap a pitharo o manga Fuqahā’ a: So morala (dharūrah) na ndiankaan ko dianka iyan.
So Islām ko kiapakaya niyan ko isasapar ko masa a kamotowan (margn) na inayonan iyan so niawa niyan a lankap ago so manga onayan a tomadng, a gianan so kaplbolbod a da a ba on margn (al-Yusru wa âdamul haraj) sabap sa pitharo o Allāh [s.w.t] a: Aya kabaya rkano o Allāh na so malbod di niyan rkano kabaya so margn (al Baqarah 185) Di khabayaan o Allāh o ba niyan rkano adna so margn ogaid na aya kabaya iyan na so kasotiya niyan rkano ago tharotopn iyan rkano so limo iyan ka an kano makapanalamat (al Mā’idah 6) Khabayaan o Allāh so kapakakhapi rkano ka inadn so manosiya a malobay (an Nisā’ 28).
